zaterdag 18 juni 2011

Verder zonder je kind

Niet of onvoldoende verwerkt’


Vanaf het eerste moment wist ik dat ik nooit over Martijns dood heen zou komen, dat ik altijd verdriet om hem zou hebben. en dat ik nooit meer heel zou worden. (…) Rouwende ouders de boodschap meegeven dat er een tijd komt waarin we ons verlies ‘verwerkt’ hebben, houdt in dat we gefaald hebben wanneer verdriet blijft. Rouwende ouders zich slechter laten voelen dan ze al doen, daar hebben zij geen behoefte aan. (…) Uiteindelijk zullen de meeste wonden helen, zelfs heel diepe wonden, maar niet de dood van een kind.

Ondoordacht

Met de regelmaat van de seizoenen duikt hij telkens opnieuw weer op, die uitdrukking die eerder het onbegrip verwoordt van de spreker voor de situatie waarin iemand verkeert, dan een juiste inschatting ervan: zij heeft het niet kunnen ‘verwerken’, hij is er nooit ‘overheen gekomen’… Er zijn meer uitdrukkingen te bedenken die op hetzelfde neerkomen: hij is in zijn verdriet blijven hangen, zij heeft er geen plekje aan kunnen geven. Maar de term ‘verwerken’ is toch wel het populairst en ligt bij velen voor in de mond bij alle mogelijke en onmogelijke gelegenheden.

Begin januari van dit jaar overleed de voor vele voetballiefhebbers legendarische Feyenoorder Coen Moulijn. Vanzelfsprekend besteedden de media daar ruimschoot aandacht aan. In het programma Nieuwsuur zat een heel panel voetbaldeskundigen en vrienden van de overledene herinneringen op te halen en uit te leggen wat het buitengewone was aan het talent van deze bijzondere man.
Ook het grote verdriet in het leven van Moulijn kwam ter sprake, zijn zoon Raymond, geboren in 1963 met een open ruggetje, met wie hij een heel bijzondere en intense band had, was afgelopen augustus overleden. Zodra dat ter sprake kwam werd er aan toegevoegd dat hij de dood van zijn zoon niet heeft kunnen ‘verwerken’.
Ook de krant besteedt aandacht aan het overlijden van Moulijn. Het persoonlijke aspect van Moulijns heeft deze voor hem geweldige klap niet of onvoldoende kunnen verwerken.”  Dezelfde ondoordachte bewoordingen.


Niet lastigvallen


Wat bedoelen de sprekers en schrijvers hier nu mee? Dat je amper vier maanden na de dood van je kind geen tekenen van verdriet meer zou mogen vertonen? Waar hebben ze het over? Ze hebben kennelijk geen flauw benul waarover ze spreken of schrijven. Kunnen ze in de verste verte niet vermoeden hoe dat inslaat in het leven van een ouder: de dood van een kind?
Het artikel in de krant eindigt met: “… Coen [stond] de afgelopen tijd bij thuiswedstrijden in de Kuip enigszins afgezonderd. Dat was niet vanwege het slechte spel van Feyenoord, daarover uit de mond van Moulijn nooit een onvertogen woord. Het was veeleer de heimwee naar zijn zoon die aan hem knaagde en waarmee hij de buitenwereld, bescheiden als hij nu eenmaal was, niet wilde en kon vermoeien
Dat zegt veel over het karakter van een man als Coen Moulijn, maar ook dat hij aanvoelde hoe in de samenleving om ons heen meestal over rouw wordt gedacht, en dat velen niet met het verdriet van anderen geconfronteerd willen worden.  ‘De buitenwereld niet willen en kunnen vermoeien’ is daarom misschien veel vaker een antwoord op de onwil van die buitenwereld om daarmee te worden lastig gevallen, dan een uiting van bescheidenheid van de rouwende. Of moet ik milder zijn in mijn oordeel en is er sprake van onmacht?

Libelle-psychologie


Populaire rouwtheorieën waarin wordt gesteld hoe rouw ‘behoort’ te verlopen helpen bepaald niet om begrip voor rouwenden in de samenleving te bevorderen. Eerder is er sprake van het omgekeerde. Vastomlijnde ideeën leiden er juist toe dat het onbegrip voor mensen met blijvend verdriet wordt vergroot.
Psychoanalytica Christa Widlund-Broer, bij de meeste mensen beter bekend onder haar schrijversnaam Anna Enquist, zei daarover:
“Kennelijk vinden mensen het te bedreigend om in te zien hoe verdriet echt werkt. Dus bedenken ze allerlei verhullende theorieën over rouwfases waar je op een gegeven moment mee klaar moet zijn. Hele bibliotheken zijn erover volgeschreven, maar er klopt niets van.”
Ze noemt dat Libelle-psychologie; veelgelezen bladen en veelbekeken tv-programma’s dragen in belangrijke mate bij tot het verbreiden van dit onbegrip, terwijl vaak het tegendeel wordt gesuggereerd door te stellen dat het hierdoor in de aandacht komt en ‘bespreekbaar’ wordt: het taboe wordt doorbroken.

Verwerken
Maar we helpen er zelf, als rouwende ouders, ook vaak aan mee het onbegrip en de vooroordelen in stand te houden. We gebruiken woorden als ‘verwerken’ en aanverwante uitdrukkingen vaak in onze eigen verhalen. Het schrijven van een boek of van gedichten, het meewerken aan een interview voor radio of tv of in een krant of tijdschrift, het aandacht vragen voor het verhaal en het kunnen vertellen daarvan: “heeft me enorm geholpen bij de verwerking”, hoor of lees ik dan vaak.
Maar wat bedoel je daar dan precies mee, vraag ik mij af. Gebruik die woorden en uitdrukkingen toch niet, denk ik dan, want ik vermoed dat degene die ze uitspreekt er iets heel anders mee bedoelt, dan de journalist die het registreert, en degene die het daarna hoort of leest er uit begrijpt. Want wat je ‘verwerkt’ gaat namelijk over, voorbij, wat ‘verwerkt’ is heb je achter je gelaten, daar heb je dan geen verdriet meer om. En dat brengt opmerkingen voort als: zij “heeft deze voor hem geweldige klap niet of onvoldoende kunnen verwerken.”
Afval verwerk je en rouw draag je, het verdriet reist altijd in een of andere vorm met mij mee, de rest van mijn leven.
Als na jaren mensen in je omgeving merken dat je nog verdriet hebt (soms al na vier maanden!), ook al is dat verdriet na verloop van tijd ‘milder’ geworden dan de haast ondraaglijke pijn die je in het begin hebt ervaren, dan klinkt al snel dat het verdriet nog steeds niet verwerkt is. En daar wordt dan duidelijk mee bedoeld: het is nog steeds niet ‘over’. En dan ook nog de cliche-uitdrukkingen. Je zoon zou niet willen dat je nog steeds zo'n verdriet om hem hebt. Of het leven gaat door en als het even wil krijg je ook nog het advies erbij om nu eindelijk maar eens ‘professionele hulp’ te gaan zoeken.
De getuigenissen van verdriet dat niet overgaat na de dood van een kind zijn er legio, in de verhalen die we elkaar als ouders vertellen, en in zowel de onderzoeksliteratuur als in de ervaringsverhalen worden beschreven



Ervaren


Het is mij wel kwalijk genomen dat ik daar op wijs, maar ik denk dat het de kern is van het onbegrip dat in de samenleving bestaat rond rouw. Dat er verdriet is dat niet overgaat want “wanneer je iemand verliest van wie je houdt verandert de wereld voorgoed, wanneer je kind sterft vergaat hij totaal: niets zal ooit meer hetzelfde zijn.”.
Verdriet hebben om de dood van mijn kind is levenslang, ook al is dat verdriet niet altijd van dezelfde intensiteit. Dat kan van dag tot dag verschillen. Ik heb bepaalde manieren ontwikkeld om met dat verdriet te kunnen leven. dat is bij mij door een o.a. een paar uurtjes per dag terug te trekken op mijn zolder. Even leven met mijn zoon Martijn in stilte. Zijn herinneringen vasthouden (letterlijk en figuurlijk) .. want ik wil niet dat  herinneringen aan hem wegvagen. Soms schrijf ik wat, lees ik of schilder! Het zijn mijn fijnste uurtjes..Ik ben even volledig op een intense manier samen met mijn kind en dat voelt heerlijk... Maar wat voor de een werkt doet dat voor de ander niet, of juist wel.
Zo vertelt Anna Enquist: “Elke dag studeer ik piano. Musiceren is de enige activiteit die mij volledig in beslag kan nemen. De drie belangrijkste menselijke vaardigheden - het verstand, de emoties en het fysieke lichaam - raken daar verknoopt. Die totale afleiding is voor mij een dagelijkse levensbehoefte geworden. Als ik bijvoorbeeld met vakantie ben en niet kan spelen, merk ik meteen dat het niet goed met me gaat. Dit verdriet heeft niets louterends en het blijft bij me. Je leert er hooguit mee leven"
Door ervaringen te delen kunnen we uitproberen of die van anderen ook voor ons werken. Zo niet dan zullen we andere strategieën moeten ontwikkelen om verder te kunnen leven met ons verdriet. Zo wel dan hebben we elkaar kunnen helpen door onze verhalen met elkaar te delen.
Maar vaak blijft het gevoel in een totaal andere wereld te leven dan ieder die dit verdriet niet kent.
 En daar spreekt men kennelijk ook een andere taal, waardoor ze soms moeite hebben om onze verhalen op juiste waarde en betekenis te schatten. We zullen dus zorgvuldig moeten zijn in het kiezen van onze woorden wanneer we begrepen willen worden.
Heb ik hier nu gezegd dat iedere ouder van een overleden kind zijn leven lang verdriet moet hebben, net zoals ik dat ervaar? Nee, dat zeg ik niet, al kan ik mij niet voorstellen dat iemand dit verdriet ‘verwerkt’ heeft en dus geen verdriet meer heeft op enig moment van zijn of haar leven. Maar, en citeer nogmaals Anna Enquist:
“Je moet helemaal niks. Het verdriet is zoals het zich aan jou voordoet. Zoals jíj het doet, zó is het.”

Frederiek

citaten van Ide Wolzak en Anna Enquist

17 opmerkingen:

  1. Heel krachtig gezegd, Frederiek! "Afval verwerk je, rouw draag je." Dat zegt alles. Je hebt het uitstekend toegelicht. Heel leerzaam dit te lezen.
    Dank daarvoor!

    BeantwoordenVerwijderen
  2. Heel mooi geschreven!!! dikke knuffel. xxx

    BeantwoordenVerwijderen
  3. Kippenvel Frederiek! Mooi. En ook voor mij, hoewel de situatie anders is, erg herkenbaar.

    Wat zou het mooi zijn als er meer plaats was voor verdriet. Als het niet weggeanalyseerd en gecategoriseerd hoeft te worden, maar er gewoon mag zijn. Zo lang het er is en waar het ook opduikt. Zodat we het waar mogelijk soms sámen kunnen dragen.

    BeantwoordenVerwijderen
  4. Wow, ben er stil van, zo waar, zo mooi geschreven...

    BeantwoordenVerwijderen
  5. Ik huil, want het is zoals je schrijft, over het verlies van je kind hoef je niet heen te komen. Misschien krijgt het een plekje, waardoor het leven weer geleefd kan worden ...
    #omhelsje

    BeantwoordenVerwijderen
  6. Helemaal waar. De 'buitenwereld' kán het niet begrijpen; troosten lijkt onmogelijk (terwijl het gewoon om liefde gaat). Lotgenoten begrijpen het wel en het is goed ervaringen met elkaar te delen. Wat er voor jou werkt, werkt wellicht ook voor een ander. Mijn 'weg' lijkt op die van Anna Enquist: in muziek, waar verstand, emotie, lichaam en creativiteit samen valt. Ik maak liedjes als een muzikale ode aan mijn overleden zoontje Joshua. Zie http://joshuatribute.blogspot.com/

    BeantwoordenVerwijderen
  7. Zo mooi verwoord, ik ben er stil van. En voor mij ondanks dat ik mezelf in een andere situatie bevind ook herkenbaar. Mensen zijn bang voor verdriet of in mijn geval het antwoord dat het niet goed met me gaat. Je slaat hier de spijker op z'n kop. Respect, je bent een heel sterke en lieve vrouw.
    Kus

    BeantwoordenVerwijderen
  8. Krachtige woorden. Herkenbaar en mooi geschreven. Fijn dat ik dit heb kunnen lezen. Hoewel hele andere situatie geeft het steun. Niet alleen aan mij lees ik hier.
    Rouw draag je!

    BeantwoordenVerwijderen
  9. Ik ben ontroerd! Zoveel mooie en ware woorden! Mensen, hoe goed ook bedoelt, zullen nooit begrijpen wat voor een enorme zieleschade, de dood van je eigen kind met zich meebrengt. Het blijft een nachtmerrie!
    Toch lieve Frederiek,ze zullen je nooit verlaten, al is het dan niet meer tastbaar, elke dag lopen zij met je mee, en laten hun voetsporen achter in het zand der eenzaamheid.
    Althans zo voel ik het na de dood van mijn kind en man! Het is een zware last, die op je schouders rust.Laat Martijn je vertellen, welke weg je moet gaan, alleen hij kan dit weten en jij kunt volgen.

    Ik wens je veel liefs en een dikke knuf,

    Maydana

    BeantwoordenVerwijderen
  10. Mensen die nog geen dierbaren verloren hebben, kunnen zich niet voorstellen wat het is: nooit meer. Heb dit met een brok in mijn keel en kippenvel zitten lezen. Je hebt het prachtig verwoord en van een afstand sla ik mijn armen om je heen om je een klein beetje troost te bieden.
    Liefs,
    Christien

    BeantwoordenVerwijderen
  11. Ik weet heel goed hoe het is om dierbaren te verliezen. Mijn vader stierf toen ik 9 was, mijn moeder 10 jaar later. Ik haat wat het met mij gedaan heeft, ik verzet me ertegen dat ik dat verdriet altijd met me mee moet dragen want ik wil gewoon onbezorgd en vrolijk zijn. Altijd verdriet, dan kun je toch net zo goed dood zijn.

    Dus dat is iemand anders overkomen, niet mij. Ik leef nu en niet toen en al die negatieve bagage moet gewoon weg.

    Mijn zelfbescherming is nu dat ik weinig mensen om me heen heb, en degenen die er zijn laat ik nooit zo dicht bij me komen dat ik ze ondraaglijk zou missen als ze weg zouden vallen. Ik kan nu al zonder ze, en dat geldt ook voor mijn 15 jarige dochter. Ik hou van haar en zorg voor haar maar ik ben er altijd op voorbereid dat er iets met haar kan gebeuren.

    Het is veel te gevaarlijk om met hart en ziel van iemand te houden. Grote kans dat ik uiteindelijk toch alleen achter blijf, dus de enige waar ik echt op reken ben ik zelf

    BeantwoordenVerwijderen
  12. Beste Frederiek,

    Ik ben U dankbaar voor het mooie en herkenbare stuk wat u hier geplaatst heeft.

    Sinds 31 december 2010 is onze prachtige dochter Zoë, ons Prinsesje, in de hemel. Ze is uit ons leven weggerukt. 28 December was ze 'een beetje ziek', en 2 dagen later zakt ze naast ons, in de auto onderweg naar de hulpdiensten, in elkaar. Een verlies wat met geen pen te beschrijven is. Ze was pas 4 jaar jong en in de bloei van haar leven. Altijd vrolijk en heerlijk nieuwsgierig, zoals een kind dat hoort te zijn.

    Ondanks dat ik nog steeds niet weet hoe ik mijzelf hierin moet uitten, wil ik toch een reactie achterlaten;

    Als geen ander besef ik hoe groot het verlies van jou Martijn moet zijn, als geen ander besef ik ook dat het woord 'verwerken' een ernstig onjuiste lading heeft. Al maanden zoek ik naar de juiste woorden, maar die bestaan eigenlijk helemaal niet voor ons 'lotgenoten'. ('Lotgenoten' - ook al zo raar, een club waar niemand lid van zou moeten zijn.)

    Ook ik wist direct vanaf het verlies dat ik nooit meer heel zou worden, dat ik dit verlies en verdriet voor altijd bij me zou dragen. Dat ik het verdriet ook nooit kwijt zou willen raken, omdat het, vreemd genoeg, zo belangrijk is geworden. En dan begint de 'verwerkings-molen' om je heen. Alsof je dit Überhaupt wilt 'verwerken'... Ik wil dit de rest van mijn leven bij me dragen, als een deel van mij, in mijn hart...

    Mensen die tegen je zeggen dat 'je nog jong bent' en dat er 'nog tijd zat is'. Mensen die continue spreken over 'een plekje geven'. Mensen die er nooit over praten, of je zelfs helemaal mijden. Het is vaak onkunde, maar wel een heel pijnlijke onkunde. Mensen die dit niet meegemaakt hebben zullen het nooit begrijpen. Soms, heel soms is er iemand die het begrijpt, en precies weet welke woorden hij of zij moet gebruiken. Voor die mensen ben ik het meest dankbaar nu!

    Ik kan, net zoals Christien hierboven heeft gedaan, alleen vanaf afstand een arm om U heenslaan... Zoals ook velen dat bij mij hebben gedaan en gelukkig nog steeds doen. Iets wat mij enorm veel steun bezorgd in deze tijd.

    Ik hoop dat u het niet erg vind als ik een link, rechtstreeks naar dit prachtige stuk, plaats op de website die ik voor mijn Prinsesje heb gemaakt. Simpelweg omdat het precies uitlegt in welke situatie ook wij ons verkeren. Misschien dat het voor sommige mensen in onze omgeving helpt, dat het op een of andere manier meer begrip kweekt.

    Heel veel liefde toegewenst van een 'lotgenoot',
    Clemens

    PS.
    Ik zou graag, mits U daar interesse in heeft, met U in contact willen treden.

    BeantwoordenVerwijderen
  13. Beste clemens,
    Ik ben jou ook dankbaar dat je dit comment geplaatst hebt! Ik zou graag willen reageren en een link naar je site willen hebben, zodat we in contact kunnen treden!
    Ook heel veel liefde en kracht toegewenst!
    Frederiek

    BeantwoordenVerwijderen
  14. Ik wil iedereen bedanken die gereageerd heeft op dit blog!Ik al jullie reacties niet #loslaten .. maar koesteren zoals ik ook de fijne herinneringen aan mijn zoon koester!
    Een warme groet
    Frederiek

    BeantwoordenVerwijderen
  15. Beste Frederiek,

    Dank voor je reactie, de link naar de website voor mijn Prinsesje zit achter mijn naam. Klik op mijn naam bij 'Clemens zei' en je wordt naar de site verwezen.

    Wanneer je daar een reactie achterlaat met je mailadres, kan ik dat zien en zal ik per mail contact met je opnemen.

    PS. je mail zal niet publiekelijk zichtbaar zijn, het is alleen zichtbaar voor de beheerder van de site, en dat ben ik zelf.

    Gegroet,
    Clemens

    BeantwoordenVerwijderen